فرصتى براى دموكراسى، محمدجواد روح، شرق

انتخابات ديروز با هر نتيجه اى كه پايان گرفته باشد، فرصتى براى دموكراسى در ايران به حساب مى آيد. شايد اين مدعا عجيب به نظر آيد. به ويژه در صورتى كه «محمود احمدى نژاد» كانديداى پيروز انتخابات باشد. اما نگاهى به مجموعه اتفاقات رخ داده در جريان انتخابات دوره نهم و ارائه تحليلى واقع بينانه (و نه بدبينانه) از آن مى تواند دلايلى براى طرح اين مطلب به دست دهد. برخى از اين دلايل عبارتند از:
۱-انتخابات دوره نهم رياست جمهورى به هيچ وجه انتخاباتى يك طرفه نبود. اين انتخابات نه چون رقابت هاى پيش از سال ۷۶ بود كه در آن «رئيس جمهور برگزيده» از پيش مشخص باشد و انتخابات به بيعتى با فرد برگزيده فروكاسته شود و نه چون رقابت هاى دوره هاى هفتم و هشتم (سال هاى ۷۶ و ۸۰) كه هر چند رقابتى واقعى شكل گرفت اما فرد پيروز با فاصله اى فراوان از ديگران به پيروزى رسيد. رقابت دوره نهم، اين ويژگى را داشت كه همه جريان هاى اصلى فعال در انتخابات تقريباً از وزن و آرايى برابر برخوردار شدند. چنان كه كانديداهاى جريان ميانه (هاشمى رفسنجانى)، آبادگران (محمود احمدى نژاد)، چپ سنتى (مهدى كروبى) و اصلاح طلبان پيشرو (مصطفى معين) هر چند در رتبه هاى اول تا پنجم جاى گرفتند اما راى آنها نزديك به هم و بين ۴ تا ۶ ميليون (۱۴ تا ۲۱ درصد شركت كنندگان) بود. حاصل ائتلاف نامزدهاى شكست خورده با دو راه يافته به دور دوم هم به رقابتى نزديك ميان دو كانديدا منجر شد. ائتلافى كه هر چند بيش از سياسى بودن مبنايى طبقاتى و اجتماعى داشت، اما باز هم به رقابتى نزديك ميان طيف هاى حاضر در عرصه انجاميد. جالب تر آنكه اگر سقف طبيعى مشاركت در انتخابات رياست جمهورى را ۸۰ درصد بگيريم (انتخابات سال ۷۶) و درصد شركت كننده كنونى (۶۳ درصد) را از آن كم كنيم و آن را به حساب خط تحريم (به عنوان ديگر نيروى سياسى حاضر در ايران) بگذاريم، اين جريان هم پايگاهى ۱۷ درصدى پيدا مى كند كه معادل آراى چهار جريان سياسى حاضر در عرصه انتخابات است. بدين ترتيب، توازن نيرويى در عرصه سياسى ايران به چشم مى خورد كه مى تواند از يك سو مانع حذف هر يك از جريان هاى فعال شود و از سوى ديگر، سرمايه و زمينه لازم براى بازسازى و نوسازى را در اختيار هر يك از آنها قرار دهد. چرا كه هيچ يك از جريان هاى سياسى در حال حاضر نسبت به حضور خود در قدرت طى يك رقابت دموكراتيك نااميد نيستند و اگر حداقل هاى اين رقابت (شامل امكانات تشكيلاتى، رسانه اى و انتخاباتى) براى همه جريان ها فراهم باشد، براى نخستين بار در تاريخ جمهورى اسلامى زمينه رقابتى سازمان يافته و غيرتوده اى در ميان گروه هاى فعال در عرصه سياست فراهم مى شود. حال آنكه در دوره هاى پيش يا اصلاً رقابتى ميان نيروهاى مختلف به چشم نمى خورد (قبل از سال ۷۶) و يا يك سوى ميدان از چنان پشتوانه اجتماعى برخوردار بود كه رقيب اميدى به پيروزى بر او نداشت (سال هاى ۷۶ تا ۸۰). از اين رو، زمينه كشيده شدن رقابت هاى سياسى به حوزه هاى آلوده به تنش و خشونت فراهم مى شد و مشخص است كه از چنين عرصه هايى هرچه به دست آيد، «دموكراسى» نيست.
۲- انتخابات دوره نهم عرصه به ميدان آمدن حاشيه نشينان بود. اين حاشيه نشينان را طيفى از نيروهاى آسيب ديده از روند توسعه طى ۱۶ سال اخير تشكيل مى دهند. طيفى كه آراى خود را به نام احمدى نژاد در صندوق ها ريخت، خود را قربانى پروژه توسعه اى مى ديد كه در ۸ سال سازندگى آغاز شد و دولت اصلاحات هم آن را پى گرفت. چنين است كه اين طيف، آراى خود را به نام كسى در صندوق ها ريخت كه خود را نه از جنس مديران اين سال ها كه از «جنس مردم» معرفى مى كرد و شعارش نه تداوم اصلاحات سياسى و اقتصادى اين سال ها كه انقلابى عليه اين روند بود. هرچند درباره درستى اين شعار ها از منظر كارشناسى (اقتصاد، جامعه شناسى و مديريت) مى توان «اما و اگر» بسيار داشت، اما آنچه انكار كردنى نيست اينكه آراى حاميان احمدى نژاد در هر حال فرصتى براى دموكراسى به وجود آورده است. چرا كه آنان به عنوان نيروى اجتماعى «متنفر» از وضعيت موجود (كه هاشمى رفسنجانى و در مرحله بعد معين آن را نمايندگى مى كردند)، صندوق هاى راى را براى بيان مطالبات خويش برگزيدند و رويه اى اصلاحى را براى تغيير وضع موجود در پيش گرفتند. در واقع، آنچه در انتخابات ۲۷ خرداد رخ داد، روايتى ديگر از دوم خرداد ۷۶ بود. اگر در انتخابات آن سال بخش هاى به حاشيه رفته و سركوب شده جامعه مطالبات خويش را در چهره «سيدمحمد خاتمى» يافتند كه از آزادى هاى اجتماعى و فرهنگى و نيز شأن و كرامت انسانى مى گفت، در انتخابات ۸۴ بخش هاى آسيب ديده از روند توسعه، تحقق مطالبات خود را در شعار هاى احمدى نژاد مى ديدند.

البته احمدى نژاد هم با روش هاى ساده زيستى و تاكيد بر شعار «از جنس مردم بودن» از اين زمينه اجتماعى استفاده كرد تا در كنار سازماندهى منظمى كه از آن برخوردار بود، به «پديده انتخابات» تبديل شود. حال انتخابات با هر نتيجه اى كه پايان يافته باشد، مسئله «آسيب ديدگان روند توسعه» به عنوان حاشيه نشينان ۱۶ سال گذشته به يكى از مسائل اساسى و اصلى كشور تبديل شده است. چه احمدى نژاد برنده انتخابات ديروز باشد و چه هاشمى، حاشيه نشينان به متن عرصه اداره كشور وارد شده اند. اگر احمدى نژاد پيروز شود، ناچار به تحقق شعارهاى راديكال خويش است كه به سود حاشيه نشينان خواهد بود و اگر هاشمى برنده شود، براى مصون داشتن طبقه متوسط و نيز شاكله مديريتى كشور از آسيب هاى حاشيه نشينان و آسيب ديدگان مسير توسعه، چاره اى جز توجه به آ نها ندارد. توجه به حاشيه نشينان در عين حال، به سود طبقه متوسط نيز هست. تبعيض مثبتى كه از اين پس براى آسيب ديدگان روند توسعه در نظر گرفته مى شود، مى تواند آنها را از حاشيه به متن جامعه آورد و از خط فقر بگذراند. بدين شكل، طبقات محروم به طبقه متوسط مى پيوندند و به تدريج شعارهاى بنيادگرايانه و چپ نمايانه ديگر براى آنان هم جاذبه اى نخواهد داشت و اين همه مى تواند فرصت و زمينه اى باشد براى جريان هايى كه تاكنون تنها طبقه متوسط را مخاطب شعارها و برنامه هاى خود قرار داده بودند. جريان هايى كه معين و هاشمى نمايندگان اصلى آنها در عرصه انتخابات بودند، از اين پس مخاطبان بيشترى خواهند يافت. چرا كه از يك سو مى كوشند گفتمان تازه اى ارائه دهند كه بتواند نيروهاى حاشيه نشين را نيز جذب خود كند و از سوى ديگر، گسترده شدن طبقه متوسط به گسترش مخاطبان آنها مى انجامد.
۳ _ انتخابات دوره نهم رياست جمهورى مى تواند فرصتى براى دموكراسى باشد، اگر و فقط اگر كه «خط نفرت» از فرداى انتخابات از عرصه سياسى كنار رود. اين نفرت مى تواند ميان مخالفان و موافقان نظام يا موتلفان و رقيبان كانديداى پيروز شكل گيرد. كنار گذاشتن اين خط به ويژه از سوى حاكمان ضرورى است. چرا كه كم رنگ شدن خط نفرت از سوى حكومت، تضعيف خط هاى مشابه از سوى مخالفان (نظير خط تحريم) را در پى دارد. اتفاقى كه اگر رخ دهد، محصول آن براى همه ايرانيان خواهد بود، چه حاكمان، چه مخالفان و چه نيروهاى حاضر در متن و چه حاشيه نشينان.