بررسی وضعيت كودكان و نوجوانان كارگر در ایران (1)، علی صمد

دوست من، ديروز وقتی ازخيابان می گذشتم تورا ديدم که با ساک كوچكی ازوسايل نقاشی ات درگوشه وكنار خيابان درگرما و دود و دم نشسته ای و كارمی كني. امروز من با كيف مدرسه ام با حجمی از دفتر و كتاب و مداد به مدرسه می روم تادرس ياد به گيرم. اما تو هنوز هم، در خيابان نشسته ای وكار می كني. من به كلاس می روم و در كنار دوستانم می نشينم. درس می خوانم. نقاشی می كنم. علم ياد می گيرم و به خانه ام باز می گردم تا در كنار پدر و مادرم غذايی
گرم بخورم، رشد كنم و بزرگ شوم. اما هنوز تو درخيابان نشسته ای و كار می كني. مادرم مرا به پارك می برد. با هم بازی می كنيم. من تاب سوار می شوم. ترانه شادی می خوانم و روز خوبی را می گذرانم و بعد به سوی خانه برمی گردم. اما هنوز هم تو در خيابان نشسته ای و كار می كني. فردا درس انشاء داريم. موضوع انشاء ما اين است " علم بهتر است يا ثروت ". ياد تو افتادم كه هيچ كدام آن را نداري. اصلا برای تو فرقی هم می كند كه كدام يك بهتر است. من يك سال بزرگ شدم و به كلاس بالاتر رفتم، اما نمی دانم تو به چه چيز بالاتری در خيابان می رسي.
دوست من خيلی دلم می خواهد تو هم مثل من درس بخوانی ، بازی كني، شاد باشی و برای همين از پدرومادرم وهمه معلم هايم وهمه هم كلاسی هايم خواستم تا فكری به حال شما بكنند و شمارا از اين وضع نجات بدهند تا شماهم مثل ما احساس شادمانی به كنيد و ازكودكی خود لذت ببريد و به آينده اميد وار باشيد ".
به اميد آن روز
(خبرنامه انجمن ملی حمایت از حقوق کودکان در ایران،شماره42-سال پنجم، مهرماه1378)

در ايران، هرساله پای تعداد بسيار زيادی از كودكان به محيط های كار، بـاز می شود. شايـد اصلی ترين دليل عمده كار كودكان را بشود فقر شديد اقتصادی دانست. در چنين شرايطی كودك مجبور است برای گذراندن زندگی خود و خانواده اش از سنين خيلی پایـين به كار مشغول شود. در آمد ناچيز كودك چنان می تواند موتر باشد كه خانواده را از گرسنگی به رهاند وحداقل اينكه غذای به خور و نميری را فراهم سازد. چنين كودكانی محكوم به زندگی در وضعيتی آكنده از رنج و محروميت هستند. اين كودكان از همان سال های تعيين كننده كودكی با تحمل فشارهای شديد كار، دچار آسيب های جدی از لحاظ رشد جسمي، رواني، اجتماعی و عاطفی می شوند.
در كشورهای كم توسعه، كار كودك همواره مورد توجه كارفرمايان بوده است زيرا دستمزد يك كودك كارگر اغلب بسيار كمتر از دستمزد يك كارگر معمولی است. اكتر كار فرمايانی كه كودكان را به كار می گيرند به آنها شغلی مشابه كارگران معمولی می دهند، درحالی كه دستمزد بسيار كمتری به كودكان كارگر می پردازند. در واقع می توان چنين گفت كه كودكان برای اين به كار گذارده می شوند كه به آسانی آنها را می شود استثمار كرد.
تمام آمارهای بانك جهاني، صندوق بين المللی پول، يونيـسف، ... اين واقعيت را به تصـوير می كشند كه كشورهای بدهكار، همگی دارای وضعيت كمابيش نامناسبی به لحاظ اقتصادی هستند. در اين جوامع رواج كار كودكان به دليل رشد جمعيت، تشديد فقر، بيكاري، تورم، ... از رونق بيشتری بر خوردار است .
طبق آمارهايی كه توسط سازمان های بين المللی كار، يونيسف، سازمان ملل، ... ارائه شده، در حدود 250 ميليون كودك در جهان به دليل شرايط بد اقتصادی مجبور به كار در شرايط دشوارهستند که بیشتر این جمعیت را دختران زیر 16 سال تشکیل می دهند. درحال حاضر از رقم فوق 61% در آسيا، 32% در افريقا و 7% در امريكای لاتين به كار گرفته شده اند، كه ازاین 250 ميليون كودك در حدود 120 ميليون نفر بصورت تمام وقت به كار اشتغال دارند. در گزارشی که توسط یونیسف در سال 2005 در برلین در خصوص وضعیت کودکان در جهان انتشار یافته، چنین امده است: « بیش از یک میلیارد دختر و پسر در جهان از امکاناتی چون اب اشامیدنی، دارو، تغذیه کافی، مدرسه و همین طور از داشتن سقفی بر بالای سرخود محروم می باشند. در ضمن در بسیاری از مراکز مختلف جهان به دلیل جنگ های قومی وضعیت کودکان بدتر از قبل شده استـت». بر اساس گزارش یونیسف، وضعیت کودکان در کشورهای در حال توسعه و فقیر جهان بسیار بحرانی تر از قبل توصیف شده است. طبق گزارش مذکور، 640 میلیون کودک در سراسر جهان بی سرپناه هستند. 400 میلیون نفر به اب اشامیدنی دسترسی ندارند و 150 میلیون کودک زیر 5 سال از سوتغذیه رنج می برند و نیز هر ساله بیش از 10 میلیون کودک جان خود را بر اثر ابتلا به بیماری های قابل پیشگیری از دست می دهند. در حدود بیش از 120 میلیون کودک در جهان که در سنین مدرسه هستند، هرگز به مدرسه راه پیدا نمی کنند. در ضمن نزدیک به دو میلیون کودک در جریان جنگ های 10 ساله اخیر جانشان را در جهان از دست داده اند. بر اساس ارزیابی و براورد یونیسف، سالانه در حدود 40 تا 70 میلیارد دلار نیاز به بودجه است تا بتوان میزان مرگ و میر در کودکان و مادران را به طور محسوسی کاهش داد و برای همه کودکان، امکاناتی نظیر مدرسه و آب اشامیدنی سالم فراهم کرد. این در حالی است که هزینه های نظامی کل کشورهای جهان به بیش از 965 میلیارد دلار بالغ می شود. پس با تکیه به امار فوق می توان دید که چه گونه جهان این چنین ظالمانه و بی رحمانه کودکان را مورد بهره کشی مالی و جنسی قرار می دهد و دولت مردان جهان برای بهبود شرایط زندگی اقتصادی و اجتماعی این کودکان کار، برنامه وسیعی را انجام نمی دهندو این چنین روز به روز بر امار انها در جهان افزوده می شود. در كشور ما ایران، آمار مشخص و دقيقی در زمينه وضعیت زندگی کودکان وبه ویژه كودكان کار وجود ندارد. مساله اشتغال كودكان نيز مانند كودك آزاري، كودكان خياباني، كودكان بزهكار و ساير كودكانی كه به نوعی بیشتر در معرض آسيب های اجتماعی قرار دارند، نه تنها مورد توجه جدی حکومت و ارگان های ریزو درشت ان قرارنگرفته و برای كاهش آنها اقدامات موثری نیزبالطبع به عمل نيامده است.
با توجه به تذکر فوق، ما در مقاله زیرسعی می کنیم تنها با مراجعه به آمار دولتي( مركز آمارايران ) و نيز آماری كه به وسيله بعضی از مسـئـولين رژیم ارائـه شده، در نوشتن اين مقاله استفاده کنیم.
در گزارشی كه توسط " ايسنا "( خبرگزاری دانشجويان به تاریخ 13.09.2000 ) ارائه شده ، می خوانيم : " در ايران 4 ميليون كودك كارگر وجود دارد". در ضمن طبق سخنان نماینده صندوق کودکان سازمان ملل متحد(یونیسف) در ایران اقای"کاری اگه"( به تاریخ شنبه 21 اذر 1383) در حدود یک میلیون و چهارصد هزار نفرزیرخط فقر با درامد کمتر از یک دلار در روز و حدود 5 میلیون نفر زیر خط فقر با درامد کمتر از دو دلار در روز زندگی می کنند و این در حالی است که ایران به لحاظ درامدهای نفتی وغیرنفتی، کشور ثروتمندی است. نماینده مذکور در ادامه سخنان شان متذکر شدند که 34 درصد از افراد فقیر در ایران را کودکان تشکیل می دهند و این، نشانه توزیع ناعادلانه ثروت به ویژه در نقاط محروم کشور است. ديدن اين ارقام درگزارش ایسنا و نماینده یونیسف بسيار وحشتناك و دردناك برای کشور است. متاسفانه بی توجهی و بی تفاوتی حكومت و جامعه نسبت به گسترش فقر و ناتوانی مالی در كودكان ، باعت گرديده كه ما را ازدرك حقايق مربوط به اين معضل اجتماعی و اقتصادی دور نگاه دارد. ما در اين مقاله قصد داريم كه بر حسب امكان و توان و نيز با مراجعه به قوانين داخلی و خارجي، وضعيت كودكان كارگررادرايران بررسی كنيم تا بلكه بدين طريق بتوانيم حساسيت همگان را نسبت به اين معضل اجتماعی بر انگيزيم و نشان دهيم كه امروز درايران، درقرن بيست و يكم چه بر سر كودكان كارگر ايرانی می آيد !

1ـ تعريف كودك : كودك در ماده اول كنوانسيون حقوق كودك مصوب سال 1989 چنين تعريف شده است :" منظور از كودك افراد انسانی زير سن 18 سال است مگر اينكه طبق قانون قابل اجرا در مورد كودك، سن بلوغ كمتر تشخيص داده شود ‏‏‏". اما در كشورمان ايران، شروع كودكی طبق ماده 956 قانون مدنی رژیم جمهوری اسلامی چنين می باشد : " اهليت برای دارا بودن حقوق، با زنده متولد شدن انسان شروع و با مرگ او تمام می شود". سپس در تبصره يك از ماده 1210 قانون مدنی چنين می خوانيم :" سن بلوغ برای پسر 15 سال تمام قمری و برای دختر13 سال تمام قمری ا ست، تشخيص سن افراد از روی شناسنامه خواهد بود".

2 ـ حداقل سن كار در ايران : در مورد مسائل كارگري، پايان كودكی يا حداقل سن كار طبق ماده 79 قانون كار برای دختر و پسر 15 سال است يعنی " به كار گماردن افراد كمتر از 15 سال تمام ممنوع است". البته در اين مورد دو استثناء وجود دارد : الف) طبق ماده 188 قانون كار" اشخاص مشمول قانون استخدام كشوری يا ساير قوانين و مقرارت خاص استخدامی و نيز كارگران كارگاه های خانوادگی كه انجام كار آنها منحصرا توسط صاحب كار و همسر و خويشاوندان نسبی درجه يك از طبقه اول وی انجام می شود، مشمول مقررات اين قانون نخواهند بود". درنتيجه، حداقل سن كار در مورد چنين كارگرانی رعايت نخواهد شد.
ب) طبق ماده 84 قانون كار درمشاغل و كارهایی كه به علت ماهيت آن يا شرايطی كه كار در آن انجام می شود برای سلامتی يا اخلاق كارآموزان ونوجوانان زيان آور است، حداقل سن كار 18 سال تمام خواهد بود. تشخيص اين امر با وزارت كار و امور اجتماعی است". پس طبق قانون كار در ايران حداقل سن كار برای كودكان بدون در نظر گرفتن نوع مشاغل و شرايط آن 15 سال تعيين شده است و نيز پيشتر متذكر شديم كه در بسياری از كشورهای جهان، سن پايان كودكی طبق کنوانسیون حقوق کودک 18 سال است. اما قوانين ايران با صراحت قوانين و توصيه نامه های متعدد بين المللی را كه در آن حداقل سن كار برای نوجوانان برای كارهای صنعتی 18 سال و نيز برای كارهای سبک و خدماتی 16 سال در نظر گرفته را نقض می كند هر چند كه می دانيم جمهوری اسلامی ايران از امضاء كنندگان حقوق كودك بوده است ولی در عمل چنانكه متذكر شديم به آن وقعی نمی گذارد .

3 ـ كار كودك در چه شرايطی غير مجاز است: در اين خصوص سازمان يونيسف در مصوبه أی در سال 1365،كارهای غيرمجازبرای كودكان را چنين فرمول بندی كرده است:
1ـ كار تمام وقت در سنين خيلی پایين
2ـ ساعت های بسيار زياد، صرف كاركردن شود
3ـ كاری كه فشار نامطلوب جسمي، روانی واجتماعی به جا گذارد
4ـ كار وزندگی در خيابانها در وضعيت نامناسب
5ـ دستمزد اندك
6ـ مسئـوليت بيش از حد
7ـ كاری كه مانع تحصيل شود
8ـ كاری كه شرف و اعتماد به نفس كودكان را نابود كند همچون بردگي، بهره كشی جنسی
9ـ كاری كه برای ر شد كامل اجتماعی و روانی زيان آور باشد.

ادامه دارد